गुहा/लेंणी

चित्रशाला – अश्मयुगीन चित्रशालेचा अनमोल ठेवा

अमरावती येथील सहा हौशी निसर्ग संशोधकांनी महाराष्ट्र आणि मध्य प्रदेशाच्या सीमेवरील सातपुडा पर्वतात १५ ते २० हजार वर्षापूर्वीच्या तबल १८ अश्मयुगीन गुहचित्रांचा शोध लावला आहे. या संशोधन कार्याची भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागाने विशेष दखल घेतली आहे. अमरावतीपासून सुमारे ८५ कि.मी अंतरावर , मोर्शी ते चांदूरबाजार चिखली सावंगीमार्गे धारूर गावाजवळून दिसणा-या सातपुडा पर्वतावर सर्वात उंचीवर असलेल्या मुंग्सादेव या १४३ फूट X २५ फूट रुंद आणि तेवढीच उंची असलेल्या गुहेत प्रचंड शिलेवर अश्मयुगीन चित्रे काढलेली आहेत .

डॉ. व्ही. टी. इंगोले, वन्यजीव लेखक प्र. सु. हिरुरकर, कुमार पाटील, ज्ञा.आ.दमाहे, पद्माकर लाड, डॉ. मनोहर खोडे या ६ ज्येष्ठ पुरातत्व संशोधकांनी गुहाचित्रांचा शोध लावला. यात वाघ, हत्ती, जिराफ, गेंडा, रानगवे, सांबर, अस्वले, वानर, रानकुत्रे ह्यांची चित्रे आहेत. गिधाड या पक्षाचे एकमेव चित्र गेरुसारख्या लाल रंगात साकारले आहे. एवढेच नव्हे तर, एका गुहेत फांदीवर झोके घेणा-या आदिमानवाचे चित्रही काढलेले आहे. या मानवाचे पाय मात्र वानरांच्या पंज्यासारखे दाखवले आहेत. जवळपास ७०-८० फूट रुंद आणि ४० फूट उंचीच्या धनुष्यबाणा सारख्या अर्धगोलाकार शीलेवरील चित्रं हे वैशिष्टय आहे. हे तळापासून ४ फूट उंचीवर डावीकडून उजवीकडे विशिष्ट अंतरावर निर्माण केले आहे.

अभ्यासकांच्या मते, हिमयुगानंतर इंडोनेशियाच्या एका बेटावर ज्वालामुखी जागृत झाला. त्याची कोट्यावधी टन राख होऊन जगभर सर्वत्र पसरली. जगभरातील विविध प्राण्यांच्या जाती नष्ट झाल्या. दक्षिण अफ्रिकेतील कालहरी येथील बुशमन नावाचा आदिमानवाचा वंश मात्र वाचला. तो जगभर पसरला. भारताचा विचार करता, १९५७ मध्ये पुराणवस्तू संशोधक डॉ. वाकणकर यांनी मध्य प्रदेशातील भोपालजवळील ‘भीमबेटका’ येथे ७८० गुहाचित्रे शोधली. अश्मायुगापासून ते पूर्वपाषण युगापर्यंतची ही चित्रे आहेत. पूर्वपाषाण मध्ये मुखत्वे प्राण्यांची चित्रे आहे. ही सर्व लाल रंगात आहेत. मुन्गासादेव येथे सापडलेली सातपुडा पर्वतरांग भीमबेटकच्या अग्नेयाला आहे. याचा आकार ३० मीटर रुंद व १० मीटर उंच आहे. माणसाचा हात पोहचेल इतक्या उंचीवर ही चित्रे काढली आहेत प्रत्येक चित्राचा आकार १० ते १५ सेमी आहे.

अभ्यासकांच्या म्हणण्यानुसार भारतीय उपखंडातील मानवी जीवनाची सुरुवात विन्ध्य पर्वतातून झाली. हा मानव सुरुवातीला गुहेत रहात होता व नंतर आश्रयासाठी तो सातपुडा पर्वत रांगा येथे आला. आपण जगत असलेल्या जीवनशैलीचे टिपण त्याने चित्र भाषेत करून येणा-या पिढीला त्याबाबत अवगत केले आहे . मानवी अभिव्यक्तीचा हा सर्वात जुना ठेवा आहे. महाराष्ट्रसाठी हे सुवर्ण महोत्सवी वर्षात लाभलेले सोनेरी संचित आहे असे म्हणावे लागेल.

हजारो वर्षापूर्वी अशमयुगातील आदिमानव समूहाने पर्वतावरील गुहेत राहायचा. तो शिकार करून व कंदमुळे खाऊन जगायचा. धोकादायक प्राणी कोणता व उपयुक्त कोणता याचे ज्ञान समूहातील तरुणांना ह्यासाठी शिक्षण व संवादाचे साधन म्हणून या गुहाचित्रांचा वापर होत असावा असे तज्ञांचे मत आहे .भारतात अशा प्रकारचे गुहाचित्रे मध्य प्रदेशातील भीमबेटका येथे आहेत.

भाजे लेणी

भाजे महाराष्ट्राच्या पुणे जिल्ह्यातील गाव आहे. हे गाव विसापूर किल्ल्याजवळ वसलेले असून याच्या आसपास लेणी आढळतात. भारत सरकारने या लेण्यांना दिनांक २६ मे इ.स. १९०९ रोजी महाराष्ट्रातील राष्टीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केलेले आहे. यात सुमारे बावीस लेणी आढळतात.

लेण्यांच्या मध्यभागी एक चैत्यगृह आहे. उर्वरित एकवीस विहार दोन्ही बाजूंना पसरलेले आहेत. लेण्यांच्या मध्यभागी एक चैत्यगृह आहे. उर्वरित एकवीस दोन्ही बाजूना पसरलेले आहेत.

ही लेणी कलात्मकतेचा आविष्कार आहेत . येथे चैत्य गवाक्षांच्या माळा आहेत. त्यांना लागून कोरीव सज्जे बनवलेले आहेत. यातील काही सज्जांवर कोरीवकामातून जाळी आणि पडद्याचा भास निर्माण केलेला आहे. वेदिकापट्टी वासर नक्षीवर कोरीवकाम आहे. दगडात कोरून काढलेल्या कड्या आहेत. या ठिकाणी गवाक्षातून युगुले कोरेलेली दिसून येतात. तसेच येथे एक यक्षीणी कोरलेली आहे. या कमानीवर एकूण १७२ छिद्रे पाडलेली आहेत.

प्रवेशव्दार – चैत्यगृह १७.०८ मीटर लांब , ८.१३ मीटर रुंद आणि ७०३७ मीटर उंच असे आहे. त्यात सत्तावीस अष्टकोनी खांब आणि मधोमध स्तूप आहे. या खांबावर कमळ, चक्र अशी चिन्हेही कोरलेली आहेत. एका ठिकाणी एक खुंटी आणि तिला अडकवलेला फुलांचा हार कोरलेला आहे.

चैत्यगृह – चैत्यगृहाला लाकडी तुळयांचे छत आहे. या तुळयांवर ब्राम्ही लिपीतील लेख आढळले आहेत. या चैत्यगृहाची निर्मिती इसवी सन पूर्व दुस-या शतकात भाजे लेणी कोरण्यास सुरुवात झाली असे मानले जाते. त्यानंतर आठशे वर्षे म्हणजेच इसवी सन सहाव्या शतकापर्यंत लेणी निर्मीतीची प्रक्रिया सुरु होती. येथील विहार दानातून उभे राहिलेले आहेत व त्यांच्याक दानाचे लेख तेथे दिसून येतात. चैत्यगृहाच्या दक्षिण दिशेस स्वच्छ पाण्याचा स्तोत्र आहे. भाजे लेणीचे दुमजली कोरीव काम केलेले आहे. येथील सूर्यलेणे प्रसिद्ध आहे. या लेण्यात पौराणिक प्रसंगाचे पट, सालंकृत-शस्त्रधारी द्वारपाल, वन्यप्राण्यांचे थर आणि चैत्य-स्तूपाचे नक्षीकाम कोरलेले आहे. यात सूर्य आणि इंद्राचा मानला जाणारा देखावा आहे. कोरीव कामाचा उत्कृष्ट नमुना असणारी ही लेणी महाराष्ट्राची शान आहेत.