सारसाचे प्रेमाराधन

प्राणी-पक्षी माझे सांगाती मुख्यपान

काही वर्षांपूर्वी मला पक्षी पाहायचा छंद लागला. मी त्यात खूप ओढली गेले आणि बुडालेही. मग मी एक दुर्बीण घेतली आणि पक्षी निरीक्षण करणारे काही गुरुमित्र गाठले. काही दिवसांनी पक्षीवेड्यांचा धर्मग्रंथ ‘द बुक ऑफ इंडियन बर्डस’ हाती पडला. या ग्रंथाचा वापर करून पक्षांची चित्रे, त्यांचे इत्थंभूत वर्णन, आकार, वसतिस्थान, त्यांचे खाद्य इत्यादी सगळी माहिती समजू शकली. एकदा गवतात वेचून वेचून खाणाऱ्या पक्षाचा शोध मी ह्या पुस्तकातून लावला आणि मला प्रचंड आनंद झाला. तेव्हापासून पक्षीप्रेमाच्या यात्रेत मी खऱ्या अर्थाने सामील झाले.

प्रत्येक गोष्टीचे काही मूलभूत नियम असतात तसेच पक्षी निरीक्षणाचे पण आहेत. लपून छपून, पक्षांना कुठलाही त्रास न देता, तासनतास डोळे उघडे ठेवून बघितले की पक्षी जगताचा जो खजिना हाती लागतो तो केवळ अवर्णनीयच. अखंडपणे जीवनगाणे गाणाऱ्या या पक्षांचे अद्भुत विश्व मी अनुभवते आणि माझ्या बुद्धिनुसार आकलन करण्याचा प्रयत्न करते.

पक्षांच्या जीवनातला महत्वाचा प्रसंग म्हणजे प्रियाराधनाचा. ह्या उपक्रमाला नरच सुरुवात करतो. मादी कशाने खुश होऊ शकते ह्याची त्याला कल्पना असायलाच हवी. पक्षांमध्ये बहुदा नर रंगीत, आकर्षक तर मादी साध्यासुध्या स्वरूपातली असते. अगदी मोराचंच उदाहरण घेतलं तर त्याच्या अंगावर नुसती रंगाची उधळण तर लांडोर अगदीच साधीसुधी. एवढा पिसारा मोर बाळगून असतो तो मादीला आकर्षित करण्यासाठी. नर सुगरण पक्षी सामुग्री गोळा करून घरटं बांधतात आणि मादीला घरटं पसंत पडलं तर संसार थाटला जातो. दयाळ, हळद्या सारखे पक्षी सुरेल गाऊन मादीला आकर्षित करतात, नर नीलकंठ मादीला हवेत गिरक्या मारून दाखवतो. काही गरुड पंख मिटून हवेतून खाली जमीनीच्या दिशेने झेप घेतात आणि अगदी जमिनीजवळ आले की पंख पसरून भरारी घेतात. काही पाण पक्षी पाण्यावर थब थब नाचून दाखवतात तर पापुआ न्यू गिनीच्या (Papua New Guinea) दाट जंगलातील प्रसिद्ध पक्षी – “Birds of paradise”, मादी समोर नृत्य करतात. मादीला प्रसन्न करून घेण्याच्या अशा अनेक, विविध तऱ्हा. एकदा मादी मिळाली की काहींसाठी ती आयुष्यभराची जोडीदारीण होते, तर काहींना दर वर्षी मादी जिंकण्याचे आव्हान स्वीकारावे लागते.

लखनऊ जवळ “इटावा” नावाच्या जागी सारस पक्षी आढळतात. आपल्या संस्कृतीमध्ये प्रेमाचे प्रतीक मानला जाणारा हा पक्षी उत्तर प्रदेशचा राज्य पक्षी आहे. पावसाळी हंगाम हा सारस पक्षांचा पुनरुत्पादन कालावधी आहे. काही दिवसांपूर्वी मला त्यांची प्रणयक्रिडा आणि नृत्य पाहण्याची संधी मिळाली.

नृत्य सुरू होण्याआधी हे पक्षी आकाशाच्या दिशेने चोच वर करून तीव्र आवाज देतात. उंच पाय आणि मान, चेहरा व डोके लाल, त्यावर पंधरा पट्टे आणि ठिपका, बाकी शरीर मात्र हलक्या करड्या रंगाचे. आपल्या रुबाबदार आणि आकर्षक रूपाने घायाळ करणाऱ्या ह्या पक्षाची चालताना आणि उडतानाची ऐट केवळ पाहण्याजोगी. दोघेही नर आणि मादी दिसायला सारखेच आणि पाहताक्षणी नजर खिळून राहावी असं राजबिंड रूप. या पक्षाला मुक्तपणे विहार करताना न्याहाळणे म्हणजे पर्वणी होती. उंच झाडाझुडुपांत लपत छपत, त्यांना कुठलाही त्रास न देता, निसर्गाच्या सान्नीध्यात मौन धारण करून घालवलेले ते काही तास म्हणजे माझ्यासाठी अवर्णनीय होते. त्यांचे पंख हलवून केलेले विशिष्ठ प्रकारचे नृत्य, ती पाणथळीची सरोवराकाठची जागा –हे सगळच अद्भुत होतं.

सारस पक्षी आपला जोडीदार निवडला की बहुतांश वेळा आयुष्यभर एकमेकांना साथ देतात, एकमेकांशी एकनिष्ठ राहतात. जोडीदार दगावला तर त्याच्या विरहाने विलाप करणारा सारस पाहिल्याचे सांगणारे स्थानिक लोक तिथे भेटले. सारसांची संख्या वाढावी म्हणून जनजागृती आणि त्यांची वसतिस्थाने म्हणजे विपुल वनसंपदा, तलाव, सरोवरे पुन्हा कृतिशील व्हावीत आणि सारसांचे संवर्धन व्हावे म्हणून ही मंडळी खूप प्रयत्नशील होती.

अस्सल प्रेमाची अवर्णनीय अनुभूती देणाऱ्या सारस पक्षाला आपल्याकडून हीच अपेक्षा असावी का? आपल्या जोडीदारावर नितांत प्रेम करण्याची…

लेखक – क्षितिजा वागळे – kwagle.09@gmail.com
शब्दांकन – कल्याणी गाडगीळ – kalyani1804@gmail.com