उपवासाचे पदार्थ

धार्मिक कारणांसाठी उपवास करणे ही भारतीयांची श्रध्दा आहे, प्रथा आहे. महाराष्ट्रात आषाढी आणि कार्तिकी एकादशी, चतुर्थी, महाशिवरात्र यासारख्या निमित्ताने उपवास धरला जातो.

कित्येकजण आराध्य देवतेनुसार आठवडयातून एकदा सोमवार, गुरूवार किंवा शनिवार या दिवशी असे वर्षभरही उपवास करीत असतात. रोजच्या जंवणातल्या पदार्थापेक्षा वेगळया वस्तूंपासून बनविलेले पदार्थ उपवासाच्या दिवशी आवडीने खाल्ले जातात. उपवासाचा मूळ हेतू – पोटाला विश्रांती देणे – दूरच राहून ‘एकादशी दुप्पट खाशी’ अशी वस्तूस्थिती असते. उपवासाचे पदार्थच तितके चविष्ट असतात हे त्यामागचे खरे कारण त्यामुळे उपवास नसतानासुध्दा साबुदाणा खिचडी, साबुदाणा वडा यासारखे पदार्थ हल्ली हॉटेलांमधूनही खूपच लोकप्रिय झालेले आहेत. बटाटा, शेंगदाणे, रताळी, राजगिरा, वरई वगैरे वापरून केलेले खास महाराष्ट्रीय उपवासाचे पदार्थ व त्याच्या पाककृती या विभागात दिलेल्या आहेत.

साबुदाणा वडे

साहित्य – १ वाटी साबुदाणा (भिजवून अडीचपट होतो), दाण्याचे कूट भिजलेल्या साबुदाण्याइतके, १ चमचा जिरे, वर्‍याचे तांदूळ बारीक करून वाटून, १ मोठी वाटी रिफाइन्ड तेल, चवीप्रमाणे मीठ, लाल मिखट १ चमचा.

कृती – साबुदाणा चोळून पीठ बाजूला करावे. वडे करण्याच्या आधी ३-४ तास साबुदाणा भिजवावा. साबुदाणा भिजला की त्यात दाण्याचे कूट, तिखट, मीठ, जिरे मिसळून एकजीव करावे. पाणी न लावता मिश्रण मळावे. मग त्यावर तसराळे पालथे ठेवावे व घट्ट पिळलेले ओले फडके पसरावे. नंतर प्रत्येक वडा पाण्याच्या हाताने शक्य तितका पातळ थापावा व तळण्सीत सोडावा. कडेपर्यंत फुगला पाहिजे. फुगला नाहीतर आणखी कूट मिसळून पुन्हा घट्ट मळावे व वडे करावेत. वडयाच्या मिश्रणात मिरच्या, साखर, कोथिंबीर, नारळ घातल्यास किंवा मिश्रण अधिक पाणी घालून सैल केल्यास किंवा कूट कमी घातल्यास किंवा रिफाइन्ड तेलात न तळल्यास वडे मऊ होतात. मळताना मिश्रणात पाणी घालू नये. थंड पाण्यात हात घालून मळावे म्हणजे वडे सैल होणार नाहीत.

साबुदाण्याची खिचडी

साहित्य – २ वाटया साबुदाणा, १ वाटी दाण्याचे कूट, ४-५ हिरव्या, एका बटाटयाच्या फोडी, १ डाव ताक, मीठ, १/२ चमचा साखर, तूप.

कृती – साबुदाणा २ तास अगोदर धुवून ठेवावा. नंतर त्यात दाण्याचे कूट व मीठ कालवून ठेवावा. नंतर तूपाची जिरे घालून फोडणी करावी. त्यात मिरच्यांचे तुकडे व बटाटयाच्या फोडी घालून ढवळावे. झाकण ठेवावे व वाफ आणावी. बटाटे शिजले की त्यात साबूदाणा घालावा. थोडे ताक घालावे व थोडी वाफ येऊ द्यावी. मधून मधून हलवावे. साबुदाणा शिजला की खाली उतरावे.

साबुदाण्याची लापशी

साहित्य – १ टेबल चमचा साबुदाणा, १ कप दूध, २ चमचे साखर.

कृती – साबुदाणा थोडावेळ धुऊन ठेवावा, नंतर १/२ कप पाण्यात साबुदाणा शिजवून घ्यावा. वाटल्यास थोडेसे आणखी पाणी घालावे. नंतर त्यात दूध व साखर घालून थोडा वेळ शिजवावे. मग खालती उतरवून गार किंवा गरम आवडी प्रमाणे द्यावी. आयत्यावेळी त्यात चिमूटभर मीठ घातल्यास ही लापशी चांगली लागते.

उपवासाची मिसळ

साहित्य – साबुदाण्याची खिचडी (वाटीभर साबुदाणा असेल तर ३/४ वाटी उकडलेल्या बटाटयाच्या फोडी या प्रमाणात करावे. शेवटी लिंबाचा रस मिसळावा) १ लहान वाटी नॉयलॉन साबुदाणा तळून घेणे, काकडी किंवा कोशिंबीर, खारे दाणे १ लहान वाटी, साखर, कोथिंबीर, १ मोठी वाटी दही.

कृती – हे सर्व पदार्थ तयार करून ठेवावे. प्रत्येकाच्या बशीत खिचडी घालून ती बशीत पसरावी. त्यावर २-४ चमचे खारे दाणे, त्यावर तितकाच तळलेला साबुदाणा, त्यावर तितकाच बटाटयाचा कीस, त्यावर डावभर दही, त्यावर ३-४ चमचे काकडी चव, कोथिंबीर हे सर्व पदार्थ पेरावेत. चवीपुरती साखर पेरावी. खाणार्‍याने आपल्या आवडीप्रमाणे हे सर्व मिसळून घ्यावेत. वरील पदार्थांचे प्रमाण आपल्या आवडीप्रमाणे कमी-जास्त करावे.

उपवासाचे पंचांमृत

साहित्य – १-२ चमचे दाण्याचे कूट, मिरच्या, जिरे, मीठ, साखर किंवा गूळ, तूप, चिंच.

कृती – तूप जिरे यांची फोडणी त्यावर मिरचीचे तुकडे टाकावेत व एक कपभर पाणी फोडणीस घालावे. पाणी उकळले की त्यात दाण्याचे कूट घालून ढवळावे. नंतर त्यात चिंच कोळून घालावी. मीठ व गूळ चवी पुरते घालावे. थोडे घट्ट झाले की खाली उतरवावे. हे पंचामृत ३-४ दिवस टिकते.